Zamek w Złotorii, położony u ujścia
Drwęcy do Wisły, wybudowany został w połowie IV wieku jako jedna z ważniejszych
warowni w strefie konfliktów polsko – krzyżackich. Miał charakter gotycki. Jako
budulca użyto mocno palonej cegły. Wyniesiony został na planie wydłużonego
prostokąta. Składał się z budynku mieszkalnego, otoczonego murem dziedzińca,
oskarpowanej wieży obronnej oraz przedzamcza. Od wschodu otoczony fosą.
Powierzchnia zamku wynosiła ok. 1750 m2. Zachowane obecnie elementy
to fragment kwadratowej wieży o dwóch kondygnacjach, część murów odwodowych i
murów przedzamcza.
Zamek wybudowano w 1343 roku na
polecenie króla Kazimierza Wielkiego, celem zabezpieczenia granicy Ziemi
Dobrzyńskiej oraz kontroli działa Krzyżaków w Toruniu. Wzniesiono go na miejscu
drewnianego grodu książąt mazowieckich, który istniał od czasów wczesnego
średniowiecza. Po śmierci Kazimierza Wielkiego zamek przypadł Kaźkowi
Słupskiemu, jednak 9 września 1373 roku zajął go podstępnie książę gniewkowski
Władysław Biały. Wkrótce jednak, licząc na łaskę króla Ludwika Węgierskiego,
Władysław Biały zwrócił mu zamek. W celu odzyskania ojcowizny, 16 sierpnia 1375
roku Władysław Biały, przy pomocy rycerzy burgundzkich, ponownie opanowuje
zamek i organizuje z niego wypady na Kujawy, co spowodowało kontrakcje wojsk
królewskich Ludwika Węgierskiego, które 1 czerwca 1376 roku rozpoczęły
oblężenie zamku. W czasie oblężenia zamku, w lipcu 1376 roku ranny został
książę Kaźko Słupski, w wyniku czego zmarł po kilku miesiącach. Na początku 1377
roku Władysław Biały poddał zamek wojskom królewskim.
W latach 1379-1393 zamek, wraz z
Ziemią Dobrzyńską i częścią Kujaw, jako lenno od Ludwika Węgierskiego otrzymał
Władysław Opolczyk. Jego dobre stosunki z Krzyżakami sprawiły, że w maju 1391
roku oddał bezprawnie zamek w zastaw Zakonowi Krzyżackiemu za 50 tys. florenów.
Doprowadziło to do konfliktu między, upominającym się o swoją własność, królem
Władysławem Jagiełłą, a wielkim mistrzem Konradem Wallenrodem. Po trwającym
kilkanaście lat okresie wzajemnych pretensji i potyczek zakończonych pokojem w
Raciążku, w 1404 roku wykupił go Władysław Jagiełło.
2 września 1409 roku, po
ośmiodniowym oblężeniu przez Krzyżaków, zamek został zdobyty i zniszczony na
rozkaz wielkiego mistrza Urlicha von Jungingena.
W maju 1411 roku na polach w pobliżu
zamku wymieniono opieczętowane dokumenty I Pokoju Toruńskiego, na mocy którego
zamek znów stał się własnością Królestwa Polskiego, a Krzyżacy zobowiązali się
wypłacić odszkodowanie za jego zniszczenie w wysokości 3 ton srebra. Za rozbitą
przez nich warownię, Zygmunt Luksemburski zasądził dla Polski 15600 grzywien
odszkodowania, czyli około 2 kg srebra za każdy metr kwadratowy. Niemcy
wyznaczonej sumy jednak nie wypłacili i być może dlatego zamek już nigdy nie
powrócił do dawnej świetności.
Po drugim pokoju toruńskim, w wyniku
którego granica z Zakonem Krzyżackim przesunięta została na północ, zamek
utracił swe strategiczne znaczenie. Zamek został opuszczony i częściowo
rozebrany, a uzyskane w ten sposób cegły zostały przeznaczone na budowę
kościoła w Toruniu. Ostatecznej zniszczenie zamku nastąpiło podczas wojen
napoleońskich.
Ciekawostką jest fakt, że w znanej
wszystkim Polakom powieści Henryka Sienkiewicza – „Krzyżacy”, na zamku w
Złotorii zmarła matka pięknej Danusi, raniona wcześniej w wyniku zdradzieckiego
napadu Krzyżaków na dwór księcia Janusza Mazowieckiego.
Kolejna powieść, w której wzmiankowany jest zamek, to „Biały Książe” autorstwa Józefa Ignacego Kraszewskiego. To właśnie w niej opisane są wydarzenia, gdy książę gniewkowski podstępnie zajmuje zamek.
Na początku XIX w. zamek ponownie uległ częściowej rozbiórce, której zaniechano z powodu bardzo mocnej zaprawy użytej do jego budowy.
